ХБНГУ-ын Бонн хотноо өнгөрсөн сард “Global Media Forum” 18 дахь удаагийн медиа хэлэлцүүлэг хоёр өдрийн турш үргэлжлэв. Энэ жилийн тухайд 100 гаруй орны 900 орчим оролцогч буюу сэтгүүлч, хэвлэл мэдээллийн ажилтнууд хувийн хэвшил, олон нийтийн байгууллагын төлөөллүүд иржээ. Монгол Улсаас миний хувьд Хэвлэлийн хүрээлэнгийн Гүйцэтгэх захирал, доктор М.Мөнхмандахын хамт оролцлоо. Өргөн хүрээтэй олон сэдэв хөндөгдсөнөөс хамгийн гол илтгэлүүдэд дурдагдсан дараах санаануудыг хураангуйлан хүргэж байна.
Дижитал технологи дарангуйллын гол зэвсэг болсон нь
Форумын үеэр хөндөх үндсэн гурван асуудлын нэг гэгдэж байсан энэ сэдвийг нээлтийн илтгэлийн үеэр DW агентлагийн тэргүүн Питер Лимбург цохон тэмдэглэв. Авторитар дэглэм тогтооход хамгийн түрүүнд ашигладаг “зэвсэг” нь мэдээлэл бөгөөд хүйтэн дайны үетэй харьцуулахад технологи ашиглан дарангуйлалд илүү хурдацтай, хялбараар шилжих болсныг тодотгов. Мөн зөвхөн мэдээллийг хязгаарлаад зогсохгүй аливаа сонгууль, жагсаал, зөрчил, тэмцлийн үеэр интернэтийг хязгаарлах, гар утасны сүлжээ унагаах тохиолдлууд дэлхийн олон улс оронд даамжирсаар байгаад бөгөөд өнгөрсөн 2024 онд ийм тохиолдлын тоо түүхэн дээд хэмжээнд хүрснийг бид өмнө нь мэдээлж байсан.
Дижитал дарангуйлалд интернэт, мэдээллийн орчныг хязгаарлахаас гадна сэтгүүлчдийг мөшгөх, аюулгүй байдалд нь халдах явдал түгээмэл болоод байна. Форумын үеэр Сэтгүүлчдийг хамгаалах олон улсын хорооны мэдээлснээр энэ жил түүхэнд хамгийн олон сэтгүүлч аюул, заналхийлэлд өртөж, мөн эрх чөлөөгөө хязгаарлуулаад байна гэв. Түүнчлэн хуулиар далайлган төрийн нууц, аюулгүй байдал, кибер гэмт хэрэг нэрийн дор сэтгүүлчдийн эсрэг эрүүгийн хэрэг үүсгэж дарамтлах, шүүхийн шийдвэргүйгээр хорьж, цагдах явдал газар авч байгааг онцолсон.
Мэдээллийн орчин, сэтгүүлчийн аюулгүй байдалд халдах нь дарангуйллын ил харагдах алхам боловч олон нийтийг үл анзаарам байдлаар “дүлий” болгож байгаа хэлбэр нь мэдээллийн урсгалыг зохиомлоор дүүргэх. Цахим платформуудын алгоритмыг ашигласнаар хүмүүсийн дэлгэц дуусашгүй их мэдээлэлтэй мэт харагдавч зайлшгүй хэрэгцээтэй мэдээллээ олж авахад улам бэрх болж байна. Хуучны цаг үе шиг радио долгионыг шууд л хаачих явдал биш мэдээллийн зохиомол урсгал бий болгосноор хүмүүс зохион байгуулалттай цензурт өртөж байгаагаа анзаарч мэдэрдэггүй байна.
Энэ талаарх жишээг хятад гаралтай активист, YouTube влоггер Покон Чен ярилцлагадаа хуваалцсан юм. Тэрбээр Хятадын “Great Firewall” буюу цахим цензур нь интернэт нэвтрэх үеэс л хөгжүүлж ирсэн, олон арваны настай бүтэц гэдгийг бид санах ёстой гэлээ. Түүнчлэн уг бүтцээр дижитал дарангуйллыг хэрэгжүүлж буй гурван түвшнийг нэрлэлээ.
1. Хамгаалах буюу өөрсдийн эрх мэдлийн эсрэг аливаа бие даасан, хараат бус дуу хоолойг хязгаарлаж байна.
2. Довтлох буюу цахим орчинд суртал ухуулга, хуурамч мэдээлэл цутгах интернэт армитай болсон. Энэ “довтолгоо” нь зөвхөн дотоод төдийгүй гадаад орчинд ч өрнөж байна.
3. Экспорт буюу цензурийн арга барилаа “Хятадын шийдэл” хэмээн Орос, Иран, Мьянмар, Беларус зэрэг бусад дарангуйлагч орнуудад загвар болгон түгээж байна. Энэ утгаараа Хятад дахь цахим дарангуйлал нь зөвхөн дотоод орчинд нөлөөтэй бус дэлхий даяар мэдээллийн нээлттэй болон хаалттай тогтолцооны хуваагдлыг бий болгож байна.
Хэлэлцүүлгийн үеэр Венесуэлийн “Noticias Sin Filtro” аппликейшний инженер Валентина Агуана яг үүний эсрэг буюу мэдээллийн хязгаарлалтыг үгүй хийж, бие даасан, хараат бус мэдээллийг хялбар түгээх үүднээс уг апп-ыг бүтээснээ хуваалцсан юм. Венесуэлд Х платформыг хориглож, TikTok-ыг хаах оролдлого хэд хэдэн удаа гарсан хэр нь Засгийн Газар нь эдгээр апп-аар үйл явдлын талаарх нэг талын байр суурийг тогтмол түгээж, олон нийтэд төрийн мэдлийн хэвлэл мэдээлэл болон сошиал медиагаар дамжуулан зөвхөн өөрсдийн хүссэн агуулгыг түгээх болжээ. Тиймээс хэрэглэгчид олон ургалч байр суурь сонсъё гэвэл VPN ашиглаж гадаад эх сурвалжуудад найдах, эсвэл нутагтаа хязгаарлагдсан ч гаднын интернэт орчноос мэдээлэл түгээж буй сувгуудыг эрж хайхаас аргагүй болсон байна. Харин “Filtro” апп нь өөртөө VPN-тэй тул нэмэлт үйлдэл хийлгүйгээр бие даасан редакцуудын мэдээлэлд шууд хандах боломжтой аж. Энэ мэтчилэн хязгаарлалтыг сөрөхөд бидэнд хайрцагнаас гадуурх бүтээлч сэтгэлгээ хэрэгтэй.
Дижитал технологийн хөгжил нь сайны хажуугаар ийнхүү автократ дэглэм, дарангуй тогтолцооны хэрэгсэл болжээ. Урьд нь зөвхөн техник, технологийн асуудал гэж хардаг байсан бол өнөөдөр ардчиллын, үнэт зүйлийн асуудал болоод байгааг анхаарах учиртайг тал бүрээр онцлох болсон. Үүнийг нийгэм, улс төр, соёлын үүднээс ангид авч үзэх боломжгүй цаг үе иржээ. Түүнчлэн асуудлыг шийдэхэд зөвхөн технологийн компаниудад найдах хангалтгүй. Харин улс орнууд олон нийтийн буюу татвар төлөгчдийн мөнгийг зөвхөн ашиг сонирхолд хөтлөгдсөн корпорацуудад зарцуулах бус олон нийтийг боловсруулах, мэдээллийн аюулгүй, нийтийн орчныг бий болгоход анхаарах ёстойг Re:publica хэлэлцүүлгийн талбарыг үүсгэгч Андреас Гэбхард тэмдэглэв. Мөн улс, орнууд бид нэг л дижитал ертөнцөд аж төрдгөө санаж аливаа улсын Засгийн Газар нь мэдээллийн орчны чөлөөт, аюулгүй байдлыг батлан хамгаалах бодлоготойгоо эн зэрэгцүүлэн чухалчлах ёстой гэсэн юм.
Тек брос + Олигархууд = Бролигархийн эрин
2018 онд олон нийтийн сүлжээ компани буюу Facebook хэрэглэгчийн мэдээллийг зөвшөөрөлгүй ашиглаж сонгууль болон олон нийтийн санал асуулгад нөлөөлснийг илчилсэн Facebook-Cambridge Analytica гэх шуугиант хэрэг дэлгэгдэж байв. Энэ үйл явдлыг эрэн сурвалжилж, дэлхий нийтэд мэдээлсэн сэтгүүлч Кэрол Кадволладр Global Media Forum 2025-ын гол илтгэлүүдийн нэгийг танилцууллаа.
Өдгөө дэлхийн хүн амын ердөө 28 хувь нь ардчилсан тогтолцоонд аж төрж байна. Энэ тоо 2004 онд буюу 20 жилийн тэртээд 51 хувь байсан боловч 20 жилийн дотор ийнхүү доройтжээ. Үүнд нөлөөлсөн хүчин зүйлсийн нэг нь дарангуй удирдагчдын “угсарсан” мэдээллийн дарангуйллын сүлжээ, тэдний “хамтын нөхөрлөлийн холбоо” гэдгийг Кадволладр онцлов. Энэтхэгийн Моди, Израйлын Нетаняху, Унгарын Урбан зэрэг удирдагчид энд чамгүй үүрэг гүйцэтгэсэн. Үүний дүнд уламжлалт сэтгүүл зүй хийгээд олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийн итгэлцлийн түвшин буурах болов.
Дээрх удирдагчдын мэдээллийн дарангуй сүлжээнд нөлөөлж буй бас нэгэн хүчин зүйл нь Цахиурын хөндий дэх сошиал платформуудын үйл ажиллагаа юм. Трампын тангараг өргөх ёслолд тэргүүн эгнээнд уригдсан “tech bro” нар ашиг орлого, аюулгүй үйл ажиллагааныхаа төлөө эрх мэдэлд үйлчилж шинэ цагийн олигархууд болсныг бид нэгдүгээр сард том томруун харсан. Хүн төрөлхтний дийлэнх олонх мэдээлэл солилцож, харилцаж буй эдгээр платформын үйл ажиллагаа нь асар том хүч болоод буй. Энэ хүчийг 2016 оны АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд, 2018 оны Brexit санал асуулгад хэрхэн ашигласан бэ гэдгийг илчилснээр Марк Закерберг Конгрессын өмнө асуулгад дуудагдсан боловч ямар ч хариуцлага хүлээлгээгүй. Цаашлаад хууль, тогтоомжийн өөрчлөлт ч гараагүй бөгөөд Facebook компани олон нийтийн санаа бодол, шийдвэр гаргалтад нөлөөлсөн ч огт хариуцлага хүлээгээгүй бөгөөд харин ч компанийн нэрээ “Meta” болгон шинэ брэндинг бүтээв.
Түүнчлэн тухайн үеэс “fake news” гэх үгтэй хүн төрөлхтөн танилцаж, үүнийг хуурамч мэдээлэл, санаатай, санамсаргүй хуурамч мэдээлэл гэхчлэн олон янзаар ангилан, ялгаж тодорхойлж байв. Харин өнөөдөр энэ бүхэн ард хоцорч Мэдээллийн эмх замбараагүй орчин, нөхцөл хэдийн тогтжээ. Хүмүүс утсаа гүйлгэх хэрээр мэдээлэл урсавч, үнэн, худлын ялгаа, зааг улам бүдгэрч байна. Хэнд, юунд итгэхээ мэдэхгүй болсон хүмүүст уламжлалт сэтгүүл зүй ч тэр яагаад өөрт нь итгэх ёстой вэ гэдгээ хэлж чадахгүй байна. Хүмүүсийн аж төрөхүй, анхаарал сэдэл өөрчлөгдөж байгаа энэ цаг үед сэтгүүл зүй өөрчлөгдөн, хөгжиж хэрэглэгчдийнхээ бодит амьдралын тусгал, хүлээн авагчдынхаа итгэлт анд, нөхөр болох зайлшгүй шаардлага үүсээд буй.
Тиймээс сэтгүүлч Кэрол Кадволладр хэвлэл мэдээлэл, сэтгүүлчдэд дараах уриалгыг дэвшүүллээ:
1. Нээлттэй бай - Хэрэглэгчдийнхээ өмнө нээлттэй, ил тод байх нь хамгийн чухал. Хэрэв сэтгүүлчийнхээ хувьд ямар нэг байр суурийн талд зогсох хэрэгтэй бол шударга ёс, үнэн, хууль ёсны талд зогс.
2. Хариуцлагатай бай - Алдаа хийсэн бол түүнийгээ хүлээн зөвшөөр. Залруул. Бас хэн нэгэн хамт ажиллагсад, салбарынхныг чинь дарангуйлбал хамгаал, хамт зогс.
3. Хамтран ажилла - Дарангуйлагчид тэнд гар нийлэн ажиллаж байхад хэвлэл мэдээлэл өөр хоорондоо толхилцохоо болих хэрэгтэй. Сэтгүүл зүйд хамтран ажиллах нь илүү чухал. Гэхдээ энэ нь ашгийн төлөө улайрах бизнес магнат төрүүлэх хамтын ажиллагаа биш шүү.
4. Богино хугацааны ашиг, орлогоос татгалз - Хиймэл оюун, технологийн компаниуд редакцуудад татгалзах аргагүй саналууд тавих болсон. Гэхдээ ийм хэлцэл хийсэн компаниуд эргээд технологид хяналт тавьж чадахгүй байгааг анзаараарай.
5. Хүн төвтэй сэтгүүл зүй чухал - Сэтгүүл зүй бол алгоритм биш. Алгоритм, хандалтын төлөө биш үнэний төлөө, хүмүүсийн төлөө сурвалжлаарай. Энэ шийдвэрийг хиймэл оюун биш хүн өөрөө л гаргана.
Хиймэл оюун - Бүтээлч байдал ба ёс зүйн зааг
Хиймэл оюуны давлагаан дунд сэтгүүл зүй хаачих вэ гэх олон янзын таамаг, идэвхтэй хэлэлцүүлгүүд өрнөж буй. Юун түрүүнд хиймэл оюун ба медиа судлаач, доктор Сэлли Хаммоуд редакцуудад хандан “Бидэнд хиймэл оюун яагаад, юунд хэрэгтэй вэ” гэдгээ тодорхойлохоос эхлэх ёстойг сануулав. Учир нь, хиймэл оюун бол сэтгүүлч биш, харин туслах үүрэгтэй. Тиймээс давлагааг дагаж яарах биш одоогийн бүтэц, ажлын урсгал, хүний нөөцийн бүтээмжээ үнэлж, яг хаана хиймэл оюун ашиглахаа тооцоолох хэрэгтэй гэсэн юм. Мэдээлэл цуглуулахад, маркетинг хийхэд, эсвэл мониторингийн үйл явцад уу гэдгээ тодорхойлохын сацуу үргэлж хүн төвтэйгөөр төлөвлөх ёстой.
Дараачийн алхам нь хиймэл оюун хэрхэн ашиглаж байгаагаа ил тод мэдээлж байх нь чухал. Хэрэглэгчдэдээ энэ тухайгаа хэлж, сануулж, мэдээ, сурвалжилгын ямар үйл явцад хиймэл оюун ашигласан бэ гэдгээ хуваалцах нь ил тод байдлын түлхүүр нь юм. Одоогоор хамгийн түгээмэл ашиглаж байгаа хэлбэр нь орчуулга, яриа буулгах, өгөгдөл шинжлэх үйл явц байгааг мөн сонирхуулав.
Мөн сэтгүүлчдийн хувьд мэдээллийн боловсролтой (media literacy) нэгэн адилаар хиймэл оюуны боловсрол буюу AI literacy онцгой чухал үүрэгтэй болжээ. Сэтгүүлч бол хиймэл оюуны зүгээр нэг хэрэглэгч биш, харин хиймэл оюуны өгч чадахгүй шүүмжлэлт сэтгэлгээ, холбоо, хамаарлын учгийг тайлах, ёс зүйн хэм хэмжээ тогтоох зэрэг хүний ур чадвараар ялгарч, олон нийтэд үүнийгээ тайлбарлан хүргэх ёстой. Энэ үйл явцыг хэзээ ч автоматжуулах боломжгүй бөгөөд хариуцлагатай хэрэглээг бий болгоход сэтгүүлч онцгой үүрэгтэй болно гэдгийг Newsroom Robots Labs-ийн үүсгэн байгуулагч Никита Рой хэлж байна.
Цаашлаад хиймэл оюуны боловсрол нь сэтгүүлч төдийгүй бодлого тодорхойлж, шийдвэр гаргагчид, олон нийтийн зайлшгүй ур чадвар болох нь гарцаагүй. Учир нь, сүүлийн үед хиймэл оюуны зохицуулалт, хууль, журмын олон төсөл яригдаж, батлагдаж байгаа боловч хиймэл оюуны хөгжүүлэлтийн нээлттэй байдал нь үүнийг хянаж, зохицуулахад улам хэцүү болгож байна. Хүмүүс бэлэн загварыг татаж аваад, өөрчлөн тохируулж, дэлхийн өнцөг булан бүрд яаж л бол яаж хэрэглэж байна. Тэр дундаа автократ дэглэмүүдэд мэдээллийг хуурамчаар “үйлдвэрлэх”, манипуляци хийх янз бүрийн аргыг ашиглаж буй. Энэ тохиолдолд ямар ч гайхамшигтай зохицуулалтаас илүү боловсрол болон тэдгээрийн танин, илрүүлэх систем бидэнд илүү чухал.
Мөн хиймэл оюунаар бүтээсэн синтетик хуурамч мэдээлэл болон аливаа үйл явдал, үзэгдлийн тайллыг баримтат түшиглэн эрэн хайх бус ердөө LLM буюу ChatGPT, Gemini-с хайдаг хэрэглэгчид энэ цаг үед төлөвшиж байна. Энэ нь нэг талаар уламжлалт сэтгүүл зүйн итгэлцэл, мөн чанарын үнэ цэнийг өсгөх давуу талтай ч сэтгүүл зүй зөвхөн үнэн, худлыг ялгах бус жинхэнэ, синтетик (хиймэл оюунаар бүтээсэн дүрс, зурган мэдээлэл) эсэхийг ялгах шинэ асуудалтай нүүр тулж байна. Олныг хамарсан жагсаалын дүрс бичлэгийн хором бүр жинхэнэ үү, үгүй юу гэдгийг бид алхам тутамдаа нягталж байх шаардлагатай.
Энэ бүгдээс дүгнэвэл хиймэл оюун сэтгүүлчийг орлохгүй гэх сайн мэдээтэй боловч бидний ажиллах хэв маягийг онцгой өөрчлөх нь гарцаагүй байна. Редакцууд хүн төвтэй мэдээлэл нягтлах үйл явцыг чухалчилж, хиймэл оюун ашигласан талаарх үйл явцаа ил тод мэдээлж, хиймэл оюунаар бүтээсэн аливаа дүрс, бичлэг, мэдээллийг үргэлж тэмдэглэн таниулах ёс зүйн шаардлага ч бас урган гарч байна. Улмаар хиймэл оюуны боловсролтой болж, түүнд хөтлөгдөх бус шинэ технологийг үргэлж анзаарч, нөлөөллийг нь дэнслэн олон нийтэд мэдээлэх нь чухал болжээ.
